آشنایی با دستگاه سه گاه
هرگاه درجه پنجم گام شوری را ربع پرده کم کنیم وارد پرده سه گاه می شویم فرض) کنید ما در شور (لا (هستیم اگر درجه پنجم را که نت (می) است تبدیل به (می کرون ) کنیم ملودی ما حالتی پیدا می کند که ما آن را سه گاه می نا میم شروع سه گاه همیشه از زیر تونیک شور شروع می شود یعنی از نت سل پس گامی که بوجود آمد سه گاه سل است از گام شور ( لا) حال چرا اینطور است که گام سه گاه از تونیک شور شروع نمی شود . چون فاصله پنجم در سه گاه اهمیت زیادی دارد یعنی پنجم درست در اینجا نت (ر ) می باشد ولی اگر سه گاه از نت لا شروع شود درجه پنجم نت می کرون است که فاصله در ست یعنی گرم نیست و این قانون همیشه در گامها صادق است در گامهای موسیقی فاصله چهارم همیشه (درست ) و پنجم ( درست ) است و این دو نت اهمیت زیادی دارند نت شاهد درآمد سه گاه روی درجه سوم گام سه گاه است و گستره ملودی تا درجه پنجم گوشه قفقازی اهالی این منطقه از ترک های آذربایجان شوروی سابق هستند حالتی از ملودی و آواز که لحنی ترکی همراه با سوزو گدازدارد به قفقازی معروف شده و همینطور می توان این گوشه را در دستگاه سه گاه یک نوع در آمد دانست گوشه زنگ شتر ملودی این گوشه هنگام نواختن یک نوع صدای بسته شدن زنگ در موقع بستن به گردن شتران کاروانان می باشد و به همین خاطر به این گوشه زنگ شتر می گویند این گوشه در بعضی از ردیفهای با نامهای دیگری آمده گوشه جغتانی نت شاهد گوشه جغتانی درجه سوم گام سه گاه یعنی شاهد سه گاه را اشغال می کند و گستره ملودی تا حد در آمد سه گاه است گوشه کیکاووسی عینأ گوشه جغتانی می با شد همینطور گوشه های کرشمه – کوچه باغی گوشه رهامی نت شاهد آن روی درجه سوم گام سه گاه می باشد و گستره ملودی تا درجه هفتم گام سه گاه می با شد گوشه نفیر نت شاهد درجه پنجم گام سه گاه است وملودی تا درجه ششم گام سه گاه می رود یعنی هم شاهد با زابل گوشه مسیحی قبلأ در مورد گوشه مسیحی در دستگاه نوا صحبت شده و ما در اینجا فقط نقش این گوشه را از نقطه نظر نت شاهد و ایست در دستگاه سه گاه برسی می کنیم نت شاهد درجه پنجم گام سه گاه را اشغال می کند و گستره ملودی شاهد زابل نغمه و حزان نت شاهد این گوشه ها درجه اول گام سه گاه می باشد (هم شاهد با مخالف ) گستره ملودی نغمه در حد گستره گوشه مخالف سه گاه است و گستره ملودی گوشه حزان بصورت گام پایین رونده تا درجه سوم می باشد. 
گوشه زابل ز زابل به شاه آمد این آگهی که سام آمد از کوه با فرهی شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان است ملودی زابل به این منطقه تعلق دارد این گوشه را در دستگاه چهارگاه هم اجرا می کنند که از لحاظ نت شاهد روی درجه دیگری قرار دارد محل نت شاهد درسگاه روی درجه پنجم گام سه گاه است و گستره ملودی تا درجه هفتم. تنم چون موی شد از بس که می کنم مویه دلم چون زیر شد از بس که می کنم زاری مویه از موره یا ضجه موره می آید موره خوانی یک نوع آواز حزن آور است که در استان لرستان متداول است گریه و خنده عشاق ز جای دگر است می سرایم به شب و وقت سحر می مویم نوعی ملودی در دستگاه سه گاه و چهار گاه خوانده می شود که بسیار حزن آور است و هنگام اجرا کمی دشوار روی ساز های زهی بهتر می توان اجرا کرد آدمی را منقلب می کند و انگار انسانی گریه کمی کند. گوشه مویه مویه در واقع تغییر مقام از دستگاه سه گاه به شور است از طریق گوشه مویه می توان به آواز شور و متعلقات آن رفت محل نت شاهد درجه ششم گام سه گاه بوده و گستره ملودی تا درجه هشتم گام. نیست در شهر نگاری که دل ما ببرد بختم ار یار شود رختم از اینجا ببرد گوشه بسته نگار گوشه بسته نگار به روایات مختلفی در ردیف موسیقی ایرانی ثبت و ضبط شده در ردیف محمود کریمی استاد آواز ایران که تمام گوشه ها را خوانده و ضبط کرده گوشه بسته نگار را در پرده رضوی اجرا کرده نت شاهد آن در پرده شور روی درجه هفتم گام قرار دارد و گستره ملودی تا حدود دانگ اول گام شور است ولی در آواز سه گاه و چهار گاه درجات اول و ششم گام را اشغال می کند . دگر به هرچه تو گویی مخالفت نکنم که بی تو عیش میسر نمی شود ما را گوشه مخالف گوشه مخالف همانطور که از اسمش پیداست از لحاظ لغوی مقابل واژه موافق است ولی در موسیقی هر گاه ملودی در آواز سه گاه و یا چهار گاه تغییر مقام می دهد و حالتی دیگر پیدا می کند می گویند مخالف در قدیم گام اصفهان به این صورت امروزی نبوده درجه هفتم آن با درجه هشتم مثل امروز نیم پرده نبوده بلکه 3/4 پرده و به آن اصفهان قدیم می گفتند امروزه همین اصفهان قدیم را مخالف سه گاه می نامند ولی در پرده چهارگاه وقتی وارد دستگاه همایون میشویم به آن مخالف می گویند ریشه مخالف بر می گرد به قدیم وقتی ایرانیان موسیقی تعزیه اجرا می کردند بنا به موضوع تعزیه افراد بازیگر در دو قالب مثبت و منفی ایجاد نقش می کردندافرادی که نقش شخصیتهای مثبت تاریخی را بازی می نمودند به موافق خوانان و دسته ای که نقش منفی رابه عهده می گرفتند مخالف خوانان بودند لحن آواز موافق خوانان عمومأ حزن انگیز بوده در مقابل آنها لحن آوازمخالف خوانها بیشتر حالت یورش و نهیب گونه بوده و در دانگ آخر دستگاه می خواندند کم کم این اوج خوانی در چهار چوب سه گاه و یا چهار گاه پرورش یافته و شکل مناسبتری به خود گرفته و چون مخالف خوانها دردانگ دوم سه گاه به حالتی رزمی پیغام خود را به شخصیتهای مقابل (موافق خوانان ) می دادند این گوشه در ردیف موسیقی ملی ما جا گرفته. گوشه مغلوب گوشه مغلوب اوج آواز سه گاه است در موسیقی تعزیه قدیم ایران وقتی که مخالف خوانان آواز مخالف می خوانند برای اینکه بتوانند در مقابل آنها بالاتر بخوانند و آنها را مغلوب کنند گوشه ای را می خواندند که بالاتر از آن امکانش نبوده و گوشه مخالف خوانان مغلوب می شدند و به همین خاطر این گوشه را مغلوب خواندند گوشه مغلوب را در دستگاه چهار گاه هم می خوانند در قدیم وقتی شخصی لحن مخالف را می خواند شعر انتخابی از موضع قدرت وتسلط بود ولی امروزه اشعاری که در این گوشه می خوانند معنای دیگری پیدا کرده حالات این گوشه ها مخالف و مغلوب را مرصع گویند نت شاهد در روی گام سه گاه بر روی درجه اول بود و گستره ملودی تا درجه سوم گام نت شاهد مغلوب روی درجه سوم گام و گستره از حد درجه سوم تجاوز نمی کند.
