آشنایی با ساز تنبک
تنبک را می‌توان یکی از کامل‌ترین و پر تکنیک ترین سازهای کوبه‌ای در سراسر جهان دانست، که نقش مؤثری در گروه نوازی ایفا می‌کند. در عصر حاضر نواختن تنبک به‌صورت تک‌نوازی نیز رواج یافته است. در این مطلب به معرفی این ساز پرداخته ایم.
تاریخچه تنبک
ردپای تنبک را می‌توان در اولین تمدن‌های ایران زمین پیدا کرد. مستندات تاریخی زیادی وجود دارد که به حضور این ساز در تمدن‌های دیرینه‌ای چون ایلام و ساسانیان اشاره می‌کند. پس از آن نیز حضور این ساز در عصر قاجاریه، نشانگر پایداری تنبک در فرهنگ موسیقی این مرزوبوم از گذشته تاکنون است.
اثبات این گفته را می‌توان در کتاب‌هایی همچون “هزار سال وزن در موسیقی ایران” یا “موسیقی بین‌النهرین” به‌خوبی مشاهده کرد. همچنین مقالاتی در ارتباط با موسیقی ایرانی وجود دارد که در آن‌ها نیز به ساز تنبک و پیشینه تاریخی آن اشاره‌شده است:
به گفته‌ی نویسنده‌ی کتاب هزار سال وزن در موسیقی ایران، نام تنبک در منظومه‌های ساسانی به‌وضوح به چشم می‌خورد. همچنین در قسمتی از مقالات مرتبط با موسیقی آمده است که نام ساز دمبک در قسمت‌هایی از کتاب پهلوی، نوشته‌ای منصوب به دوران ساسانی وجود دارد. علاوه بر این در این مقاله وجود سازی مشابه با تنبک امروزی در تمدن ایلامی اثبات‌شده است.
مستندات تاریخی به حضور این ساز درگذشته‌های پیش‌ازاین نیز اشاره‌کرده‌اند. کتاب موسیقی بین‌النهرین نمونه‌ای از این مستندات تاریخی است که گوشه ای از آن را باهم می‌خوانیم:
در هزاره‌های اول و دوم قبل از میلاد، در آسیای مرکزی و منطقه بین‌النهرین، سازی به شکل ساغر و از جنس برنز وجود داشته و آن را لی لیس می‌نامیدند. با توجه به مهاجرت سومری‌ها به بین‌النهرین در هزاره چهارم پیش از میلاد و ارتباط بین این اقوام با تمدن‌هایی مانند ایلامی‌ها، بسیاری ریشه تنبک را در تمدن‌های شکل‌گرفته در بین‌النهرین می‌دانند.
البته تنبک در شکل امروزی خود را می‌توان سازی نسبتاً نوظهور دانست. تاریخچه تنبک به شکلی که اکنون در موسیقی ایرانی حضور دارد به یک نسل پیش از معاصر یعنی دوره‌ی قاجار بازمی‌گردد. نخستین قطعه‌های موسیقی موجود که از ساز تنبک در آن‌ها استفاده‌شده مربوط به دوران قاجار است. سازی که به نسبت سایر سازهای کوبه‌ای جلوه‌های صوتی توسعه‌یافته‌تری دارد.
تنبک یا تمبک
شاید عجیب باشد، اما در این رابطه هنوز نظر واحدی وجود ندارد. عده‌ای از نوازندگان ازجمله بهمن رجبی معتقدند نام این ساز در اصل تنبک بوده است و آنچه آن را به تمبک تبدیل کرده است، تنها به دلیل حروف تشکیل‌دهنده این ساز یعنی حرف “ن” ساکن به “م” پیش از حرف “ب” بوده است. مانند آنچه در تلفظ کلمه‌ی شنبه اتفاق می‌افتد.
گروهی دیگر از نوازندگان معتقدند اسم تنبک به‌اشتباه در بین افراد رواج یافته است و تلفظ دقیق نام این ساز تمبک است. این دسته معتقدند تمبک نام خود را از تکنیک‌های نواختن خود، یعنی “تم” و “بک” وام گرفته است.
انواع تنبک
تنبک‌ها وابسته به نوع ساخت و مواد تشکیل‌دهنده، انواع مختلفی دارند که در ادامه با آن‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد:
تنبک یک تکه
این مدل تنبک امروزه کمتر در بین نوازندگان رواج داشته و کمتر ساخته می‌شود. دلیل آن، همان‌طور که از نامش پیداست یک‌تکه بودن چوبی است که در ساخت ساز استفاده می‌شود. پس از تبدیل چوب یک‌تکه به تنبک، پوست روی آن کشیده شده و ساز آماده استفاده است. بدیهی است این شیوه ساخت بسیار سخت و زمان‌بر خواهد بود. به همین دلیل در عصر حاضر کمتر از این نوع ساز استفاده می‌شود.
تنبک چند تکه
این نوع نیز مانند مدل یک‌تکه از چوب و پوست تشکیل‌شده است. اما آنچه ساخت آن را آسان‌تر می‌کند، چندتکه بودن و استفاده از چند قطعه چوب برای درست کردن تنبک است.
تنبک فایبری
تنبک فایبری را می‌توان از انواع نسبتاً مدرن تنبک دانست. ساخت این مدل به نسبت مدل‌های چوبی آسان‌تر بوده، اما کیفیت پایین‌تری دارد. در حقیقت نوع ابزار و مواد به‌کاررفته در ساخت این ساز در مقایسه با چوب و پوست باعث شده است، کیفیت صدای پایین‌تری داشته باشد.
تنبک ترکه ای
ترکیب سبکی و راحتی در ساخت، الگویی است که این نوع از تنبک را به نسبت سایر مدل‌ها، به سازی برتر تبدیل کرده است. این نوع تنبک که از قطعات چوبی بسیار یا به اصلاح ترکه‌های چوب تبدیل‌شده، ساخت راحت‌تری به نسبت سایر مدل‌ها دارد و وزن آن نیز کمتر است.
ساختمان و اجزای تنبک
اجزای تنبک
مواد تشکیل دهنده‌ی این ساز کوبه‌ای درگذر زمان دست‌خوش تغییراتی بوده است. درواقع تنبک در ابتدا از سفال ساخته می‌شد و به‌تدریج چوب و فلز نیز به ساختمان آن اضافه شد. پس از گذر از مراحل مختلف و آزمایش کیفیت صدا، در حال حاضر از چوب به‌عنوان بهترین ماده برای ساخت تنبک استفاده می‌شود و اکثر تنبک‌های موجود چوبی هستند.
در ساخت تنبک مانند بسیاری از سازها، از چوب گردو، توت و یا افرا استفاده می‌شود. البته به عقیده بسیاری از سازندگان، گردو به‌واسطه مقاومت و استحکام بالا بهترین چوب برای ساختن تنبک است.
این ساز کوبه‌ای از قسمت‌های مختلفی شده که در این بخش به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
تنه
بزرگ‌ترین قسمت ساز، ازنظر حجمی به تنه تعلق دارد. تنه معمولاً چوبی و به‌صورت شیاردار طراحی می‌شود. شیارهای موجود در بدنه‌ی تنبک از سرخوردن ساز در دست نوازنده به هنگام اجرا جلوگیری می‌کند. این قسمت از ساز، بسته به نوع و حجم کلی تنبک معمولاً قطری بین ۱۸ تا ۲۲ سانتی‌متر دارد.
دهانه‌ی بزرگ
این قسمت از ساز با پوست پوشانده شده و قطر خارجی آن مقداری حدود ۳۰ سانتی‌متر دارد. قطر داخلی این دایره توخالی نیز رقمی معادل ۲۵ سانت است.
دهانه‌ی کوچک
ابعاد این دهانه همان‌طور که از نامش پیداست کوچک‌تر بوده و با توجه به نوع تنبک مقداری بین ۱۸ تا ۲۲ سانت است.
فاصله بین دو دهانه‌ی ساز معمولاً مقداری برابر با ۴۵ سانت در نظر گرفته می‌شود.
نفیر یا گلو
اگر از بیرون به تنبک نگاه کنید، نفیر یا گلوی تنبک، ساختاری استوانه‌ای دارد. اما قسمت درونی این بخش، مخروطی شکل است. گلو را می‌توان واسطه بین دهانه‌ی کوچک و بدنه‌ی ساز دانست.
پوست
همان‌گونه که پیش‌ازاین ذکر شد، دهانه‌ی بزرگ تنبک با پوست پوشانده می‌شود. معمولاً در ساخت تنبک از پوست بز استفاده می‌شود. البته در تنبک‌های کوچک‌تر معمولاً پوست به‌کاررفته نازک‌تر و در سایزهای بزرگ از پوست ضخیم‌تر استفاده می‌کنند.
نت خوانی تنبک
برای نواختن تنبک شما باید سه بخش از ساز را به‌خوبی شناخته و در حقیقت تکنیک‌ها روی این سه بخش پیاده‌سازی کنید: پوسته، دهانه‌ی بزرگ و تنه
یک نوازنده مبتدی در گام اول باید روی پوست تمرکز داشته باشد، چراکه بیشتر تکنیک‌ها در مرحله‌ی اول آموزش تنبک، در قسمت پوسته است. پوسته ساز از بخش اصلی تشکیل‌شده است: مرکزی (تم)، میانه، کناره (بک)
هرگاه با این علامت روبرو شدید یعنی باید با انگشت‌های دست راست نت را اجرا کنید: ˄
هرگاه با این علامت روبرو شدید، شما برای اجرا به انگشت‌های دست چپ نت نیاز دارید: ˅
لازم به ذکر است برای نواختن تنبک شما به هر ده انگشت نیاز دارید.
نت خوانی تنبک از چهار بخش اصلی تشکیل می‌شود که در ادامه، با آن آشنا خواهیم شد:
علامت‌ها
برای نواختن حرفه‌ای تنبک شما باید ۲۵۰ علامت را کاملاً شناخته و نحوه‌ی حرکت آن‌ها را بشناسید. هرکدام از این علامت‌ها در حقیقت شیوه‌ی نواختن منحصربه‌فرد و آوای مخصوص به خود را دارد.
کشش
کشش در حقیقت زمان ماندگاری و به طول انجامیدن اجرای یک نت در ساز است. این مفهوم در تمامی سازها وجود دارد. برای مثال برای اجرای یک نت گرد شما باید ۴ ثانیه در ذهن خود بشمارید. اما یک نت سفید ازنظر زمانی در ۲ ثانیه اجرا می‌شود.
سکوت
در سازهای کوبه‌ای اجرای صحیح سکوت، اهمیت فراوانی دارد. سکوت نیز مانند کشش، زمان‌های متفاوتی دارد و می‌تواند متغیر باشد.
سبک سه خط
در این روش هر خط مربوط به یکی از قسمت‌های پوسته است. به عبارتی نت‌هایی که روی خط اول قرار دارند، روی قسمت مرکزی یا تم اجرا می‌شوند. نت‌های قرارگرفته روی خط دوم، مربوط به قسمت میانه و نت‌های خط پایین باید در قسمت کناره یا بک اجرا شوند.
سبک تک خط
این شیوه‌ی نت خوانی مختص ساز تنبک است. در این سبک از علامت و ریتم برای نواختن استفاده می‌شود. درواقع علامت‌ها در این سبک نحوه‌ی نواختن و نوع حرکت دست را نشان داده و محل اجرای نت را مشخص می‌کنند.
در کلاس تنبک آموزشگاه موسیقی صدای مهرورزان شما با تمام اصول نت خوانی به طور کامل آشنا خواهید شد و با استفاده از امکانات و روش‌های نوین و کارآمد آموزشی همه آنچه را که برای تبدیل شدن به یک نوازنده تنبک خوب لازم است در اختیار شما بگذاریم.
نوازندگان مشهور تنبک
از نوازندگان دوره‌ی پیش از معاصر می‌توان به حاجی خان ضرب‌گیر ، عیسی آقا باشی، رضاقلی خان نوروزی، ابوالحسن صبا (معلمِ حسین تهرانی)، مسعود خان، شعبان قناری ،مهدی قیاسی، رضا روانبخش و عبدالله دوامی اشاره کرد.
در عصر حاضر نیز، اساتید و هنرمندان بسیاری تنبک را به‌صورت حرفه‌ای نواخته و آموزش می‌دهند. از هنرمندان معاصر دز زمینه نوازندگی تنبک می‌توان حسین تهرانی، بهمن رجبی، ملوک ضرابی، همایون شجریان، حمید قنبری و…. را نام برد
