آشنایی با ساز کمانچه

آشنایی با ساز کمانچه

کَمانچه یکی از سازهای موسیقی ایرانی است. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد. نوعی از کمانچه معروف به کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» می‌گویند

«کمانچه» از جمله سازهای زهی-آرشه ای به شمار می رود. از سازهای ملی ایران است و به علت وسعت صدای زیاد (بیش از چهار اکتاو) و همچنین ظرافت صدا ، در خاورمیانه و خاور دور بسیار معمول است و سابقه بسیار زیادی دارد. روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، کمانچه را تکامل یافته ساز رباب می داند.

کمانچه یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی است و احتمالا بتوان گفت بعد از تار مهمترین ساز موسیقی ایرانی است.

کمانچه نه تنها در موسیقی دستگاهی بلکه در موسیقی مقامی ایران نیز کاربرد فراوان دارد .کمانچه از جمله سازهای زهی – آرشه‌ای است و جنس قسمت‌های مختلف آن چوپ، پوست، استخوان و فلز است.

کمانچه‌های محلی نیز جزو ساز‌های زهی آرشه‌ای قرار می‌گیرند

کمانچه را در حالت نشسته می‌نوازند، به طوری که نوازنده، ساز را به طور عمودی در دست چپ می‌گیرد و انگشت‌های همین دستش در طول دسته حرکت می‌کنند و آرشه (کمانه) را‌ با دست راست به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم‌ها می‌کشد.

کمانچه، پایه‌ای به شکل میله‌ای فلزی نیز دارد که زائده پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار می‌گیرد. این ساز را معمولا از چوب کهنه و عمل آمده درختان توت و افرا می‌سازند. طول کمانچه از پایه فلزی تا صراحی(قسمت بالای سر پنچه) حدود ۷۵ سانتی متر است.

معرفی اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز کمانچه

کاسه‌ی طنینی

کاسه‌ی طنینی تقریبا کره‌ای شکل و تو خالی است. سطح بالایی آن باز است که روی آن پوست می‌کشند و خرک را روی آن نصب می‌کنند. سطح بیرونی کاسه را با قطعاتی از جنس صدف یا استخوان برای زیبایی تزئین می‌کنند.

بعضی از کمانچه‌های محلی پشت کاسه‌ی آن‌ها هم باز است که باعث ایجاد صدای قوی‌تری می‌شود.

پوست

پوست قسمت دهانه از پوست نازک عمل آمده‌ی چهار پایانی مثل آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.

دسته

دسته‌ی ساز مانند لوله‌ای تو پر از چوب است که طول آن تقریبا ۲۵ و قطر آن ۳ سانتی متر است.

خرک

خرک کمانچه از جنس چوب و یا استخوان است که طول آن ۴ و ارتفاعش ۲ سانتی متر است. خرک توسط دو پایه‌ی کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد.

کمانچه نه تنها در موسیقی دستگاهی بلکه در موسیقی مقامی ایران نیز کاربرد فراوان دارد

سرپنجه

سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب است. سطح رویی آن توخالی است. چهارتا گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته است. در قسمت بالای سر پنجه صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد.

گوشی‌ها

کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که در طرفین سر پنجه قرار گرفته است. قسمت پهن گوشی در دست نوازنده برای کوک کردن به راست و چپ می‌چرخد. قسمت باریک آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم به دور آن پیچیده می‌شود.

شیطانک

استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازه‌ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها وصل می‌شوند.

سیم گیر

قطعه‌ای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه‌ی کاسه نصب می‌شود و یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.

پایه

میله‌ای باریک و فلزی و متحرک به طول ده سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می‌شود و انتهای آن روی پا یا زمین قرار می‌گیرد.

تعداد و جنس سیم‌ها:

کمانچه دارای ۴ سیم با ضخامت‌های متفاوت است. استفاده آکورد کامل سیم‌های ویلون برای کمانچه معمول است.

وسعت:

وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به ۳ اکتاو است و به علت وجود کوک‌های مختلف و عدم وجود دستان بندی، تمامی فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند.

کوک

کوک کمانچه (نسبت فاصله سیم‌ها به یکدیگر) در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی تفاوت می‌کند. معمول‌ترین کوک برای دستگاهای ایرانی این است که سیم‌های اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم (یا پنجم) داشته، سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم می‌باشد.

لازم است ذکر شود که در گذشته کمانچه دو سل دو سل کوک می‌شد اما پس از ورود ویلن به ایران، در کوک کمانچه تغییراتی ایجاد شد و امروزه این ساز همانند ویلن کوک و انگشت‌گذاری می‌شود.

در حال حاضر کوک اصلی و رایج کمانچه می لا ر سل که همان کوک ویلن است، می‌باشد. از جمله می‌توان به کوک‌های رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا) می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری) اشاره کرد.

معرفی ساز کمانچه‌های محلی

کمانچه‌های محلی نیز جزو ساز‌های زهی آرشه‌ای قرار می‌گیرند.

این ساز در مناطقی مثل شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن نشین و کتول)، شرق مازندران، دامغان، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاهان، لرستان، چهارمحال بختیاری و فارس متداول است. کمانچه‌های محلی را با نام‌هایی مثل کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال هم معرفی می‌کنند.

ویژگی‌های ظاهری کمانچه‌های محلی

تفاوتی که کمانچه‌های محلی با نوع شهری دارد به شکل و ساختمان کاسه‌ی طنینی بر می‌گردد به طوری که در دو نوع کاسه‌های پشت باز و کاسه‌های پشت بسته وجود دارد.

کاسه‌های پشت باز: شامل کمانچه‌های متداول در لرستان، کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ی کتول، دامغان می‌شود؛ که این نوع ساز دارای صدای شفاف‌تر و شدید‌تر و تیز‌تر است.

کاسه‌های پشت بسته: شامل کمانچه‌های متداول در شمال خراسان، منطقه‌ی ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و فارس است. صدای این نوع ساز در مقایسه با کمانچه‌های پشت باز گرفته‌تر، نرم‌تر و تو دماغی‌تر است.

کمانچه‌های پشت بسته خود به سه دسته تقسیم می‌شوند:

پشت کاسه‌ی گنبدی شکل

پشت کاسه‌ی کروی

پشت کاسه‌ی تخت

کوک کمانچه‌های محلی

کمانچه‌های متداول در نواحی ایران دارای کوک‌های متفاوتی هستند. مهم‌ترین موارد استفاده از کمانچه در نواحی ایران مجالس عروسی و شادمانی و محافل انس است. گا‌ها ساز تمبک کمانچه را همراهی می‌کند.

نوازندگان شاخص

از شاخص‌ترین کمانچه‌نوازان ایرانی می‌توان به حسین‌خان اسماعیل‌زاده، علی‌اصغر بهاری، مجتبی میرزاده، کیهان کلهر و اردشیر کامکار اشاره کرد.