زندگینامه پرویز مشکاتیان
پرویز مشکاتیان (۲۴ اردیبهشت ۱۳۳۴ – ۳۰ شهریور ۱۳۸۸) آهنگساز، موسیقی‌دان، استاد دانشگاه، پژوهشگر و نوازندهٔ سنتور اهل ایران بود. او به نواختن سه‌تار نیز آشنایی داشت. به‌باور بسیاری او یکی از بزرگ‌ترین آهنگ‌سازان و نوازندگان سنتور ایرانی در دوران معاصر به‌شمار می‌آید. وی در گشودن راه شعر نیمایی به موسیقی اصیل ایرانی و پرورش نوازندگان جدید نقش قابل‌توجهی داشت و خود جزو نسل طلایی موسیقی پس از انقلاب محسوب می‌شود.
مشکاتیان همسر افسانه شجریان، دختر محمدرضا شجریان، بوده و صاحب دو فرزند به نام‌های آوا و آیین است. وی در دههٔ ۱۳۷۰ از افسانه شجریان جدا شد.
پرویز مشکاتیان در سال ۱۳۳۴ در نیشابور زاده شد. او مقدمات موسیقی را از شش‌سالگی نزد پدرش، حسن مشکاتیان، که استاد سنتورنوازی و آشنا با ویولن و سه‌تار بود، آموخت. در ۸سالگی اولین کنسرت خود را در دبستان امیرمعزّی نیشابور اجرا کرد. او در این اجرا چهارمضراب شور حبیب سماعی را نواخت. بعد از آن بارها در جشنوارهٔ موسیقی اردوگاه رامسر شرکت کرد و در تمامی آن‌ها به رتبه‌های ممتازی دست پیدا کرد. وی آموختن موسیقی را در طول تحصیل در زادگاهش، نیشابور پی گرفت و تا پایان دورهٔ متوسطه همچنان در پیشگاه پدر به فراگیری و تمرین مشغول بود.
او در سال ۱۳۵۳ وارد دانشکدهٔ هنرهای زیبا در دانشگاه تهران شد و به آموختن ردیف میرزا عبدالله نزد نورعلی برومند و ردیف موسیقی سنتی نزد داریوش صفوت پرداخت. وی هم‌زمان با آموزش ردیف، مبانی موسیقی ایرانی را نزد اساتیدی چون محمدتقی مسعودیه، مهدی برکشلی، عبدالله دوامی، سعید هرمزی و یوسف فروتن فرا گرفت. او نوازندگی سنتور را در مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی به‌صورت بسیار جدی ادامه داد و توانست در نوازندگی این ساز به مهارت ویژه و چشمگیری دست پیدا کند و همچنین توانست کارهای بزرگ فراوانی را در زمینهٔ آهنگ‌سازی و نوازندگی سنتور به‌ویژه در زمینهٔ ساخت قطعات هم‌نوازی (ارکسترال)، تصنیف و نیز تکنوازی انجام دهد. وی در سال ۱۳۵۴ در آزمون موسیقی باربد که به ابتکار نورعلی برومند برگزار می‌گردید، به‌همراه پشنگ کامکار مقام نخست در رشتهٔ سنتور و همراه با داریوش طلایی، مقام ممتاز در ردیف‌نوازی را به دست آورد. مشکاتیان در این سال‌ها، کنسرت‌های متعددی با خوانندگانی چون پریسا و هنگامه اخوان اجرا کرد. او در سال ۱۳۵۶ گروه عارف را تشکیل داد.
مشکاتیان از سال ۱۳۵۶، همکاری با رادیو را زیر نظر هوشنگ ابتهاج آغاز کرد ولی پس از واقعهٔ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ از رادیو استعفا داد و مؤسسهٔ چاووش را با همکاری هنرمندان گروه عارف و شیدا تشکیل داد. سپس با همکاری شهرام ناظری، تصنیف «مرا عاشق» را بر روی شعر مولانا ساخت. از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۷ و بعدتر در اوایل دههٔ ۷۰ با محمدرضا شجریان همکاری داشت که نتیجهٔ این همکاری، آثار ماندگاری چون بیداد، آستان جانان، سِرّ عشق، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. وی در اکثر این آثار، به‌عنوان آهنگساز و نوازندهٔ سنتور (در سِرّ عشق به‌عنوان نوازندهٔ سه‌تار و در جان عشاق و دود عود فقط آهنگساز) همکاری داشت.
او همچنین کارهای بسیار پرباری با نوازندگانی چون حسین علیزاده (سرپرست گروه عارف و گروه شیدا) و محمدرضا لطفی (سرپرست گروه شیدا) دارد. پس از قطع همکاری با محمدرضا شجریان، وی با خوانندگانی چون علی جهاندار، ایرج بسطامی، علیرضا افتخاری، حمیدرضا نوربخش، علی رستمیان و شهرام ناظری همکاری کرد.
مشکاتیان از سال ۱۳۷۶ اجراهای صحنه‌ای و انتشار آلبوم را متوقف کرد و تا تابستان سال ۱۳۸۴ کنسرتی در کشور اجرا نکرد.
یکی از واپسین کارهای وی آلبوم تکنوازی تمنا بود که در سال ۱۳۸۴ نواخت و منتشر کرد. همچنین وی در روزهای ۶ تا ۹ آذر ۱۳۸۶ به‌عنوان سرپرست گروه عارف کنسرتی در تهران برگزار کرد که حمیدرضا نوربخش به‌عنوان خواننده در آن شرکت داشت.
از آثار مشکاتیان، کتاب‌های فراوانی منتشر شده‌است. از این کتاب‌ها می‌توان به اثرهای بیست قطعه برای سنتور، گل آئین، گل آوا، سُل آیین، مجموعه تصانیف، بیداد، لاله بهار، و مجموعه کتاب‌های شعر بی‌واژه اشاره نمود.
سبک نوازندگی و آهنگ‌سازی
قطعات پرویز مشکاتیان به چند الگوی ساختاری تقسیم می‌شوند که عبارتند از: پیش‌درآمد، چهارمضراب، ضربی، چندمضراب، مضراب‌پرانی، رنگ، تصنیف، ترانه و آثار تنظیم‌شدهٔ تلفیقی برای گروه بزرگ سازهای ایرانی و جهانی.
نکتهٔ مهمی که در اکثر تصانیف پرویز مشکاتیان دیده می‌شود، انتخاب شعر مناسب با دستگاه مورد نظر است. وی همچنین به مرکب نوازی (مدولاسیون)، که یک اصل مهم و فنی در موسیقی است، بسیار بها می‌داد. چهارمضراب‌های ساخته مشکاتیان سرشار از ملودی‌های متنوع است. سرعت در نوازندگی و در عین حال دقت بالا به طوری‌که همهٔ نت‌ها، شفاف و واضح اجرا شوند نیز از خصوصیات نوازندگی او بود.
حسام‌الدین سراج می‌گوید: «پرویز مشکاتیان تجربهٔ پیشینیان خود را با نوآوری و خلاقیتی که در وجودش بود به هم پیوند زد. او آثاری ساخته که پیچیده‌تر از شیوه‌های قبلی و به موازات آن دارای حال هستند، یعنی جنبهٔ حال و تعمقی را که در موسیقی ایرانی وجود دارد با تکنیک نوازندگی سنتور با هم جمع کرده‌است. اما عاملی که پرویز مشکاتیان را از هم‌ترازان او متمایز می‌کند یا بهتر بگوییم او را به‌عنوان یک نوازنده و آهنگساز شاخص مطرح می‌کند، عامل ارتباط هنر با مسائل اجتماعی است. او راجع به اثر چه با کلام چه بی‌کلام فکر می‌کرد و روی اثرش به‌خوبی کار می‌کرد و در واقع اثر خود را به‌صورت قوی و بی‌نقص آماده و عرضه می‌کرد به‌طوری که هم شنونده تحت تأثیر کار او قرار می‌گرفت و هم اهل فن کار او را با علاقه دنبال می‌کردند.»
کیوان ساکت در مصاحبه‌ای گفته‌است: «مشکاتیان همواره به نوازندگی قوی و قدرت ریتم تأکید داشت. وی پیشینهٔ تاریخی و فرهنگی ایران را می‌شناخت و می‌توان گفت بازی‌های ریتمیک بعد از صبا متعلق به زنده یاد مشکاتیان بود.» ساکت معتقد است که مشکاتیان، بیش از دو دهه یکه‌تاز سنتورنوازی و تصنیف‌سازی معاصر بوده‌است. او آلبوم‌های بیداد، نوا، دستان و آستان جانان را که با همکاری شجریان بوده‌است از جاودانه‌ترین آثار مشکاتیان می‌داند.
درگذشت
پرویز مشکاتیان در تاریخ ۳۰ شهریور سال ۱۳۸۸ در منزلش در تهران و در سن ۵۴ سالگی بر اثر نارسایی قلبی درگذشت. پیکر او صبح پنجشنبه ۲ مهر ۱۳۸۸ از مقابل تالار وحدت تشییع شد. در مراسم تشییع پیکر او او نمایندهٔ وزیر ارشاد نیز سخنرانی کرد که با مخالفت حضار روبه‌رو شد؛ در طی سخنرانی وی حاضران سوت و کف می‌زدند تا مانع سخنرانی نمایندهٔ وزیر ارشاد شوند. همایون شجریان در این مراسم تصنیف قاصدک از ساخته‌های پرویز مشکاتیان را اجرا کرد. داریوش پیرنیاکان سخنگوی خانهٔ موسیقی و نوازندهٔ تار و سه‌تار گفت: «امروز سخن مشکاتیان را دربارهٔ خودش تکرار می‌کنیم: مرگ او در اعوجاج هنر نه یک اتفاق غم‌انگیز، بلکه یک فاجعه بود.» محمدرضا درویشی آهنگساز، پژوهشگر موسیقی و مؤلف دایرةالمعارف سازهای ایران نیز گفت: «در بزرگی پرویز مشکاتیان شکی نیست و ما امروز به‌جای تعریف و توصیف او باید سؤالات جامعهٔ موسیقی را دربارهٔ کم‌توجهی به بزرگانی چون مشکاتیان و فرهنگ و موسیقی ایران‌زمین مطرح کنیم.» آیین مشکاتیان، پسر پرویز مشکاتیان، نیز در سخنان خود تنها از حاضران خواست پیکر پدرش را در آرامش و سکوت همراهی کنند.
همچنین مراسم تشییع پیکر پرویز مشکاتیان در روز ۴ مهر در زادگاهش نیشابور، از مقابل ادارهٔ فرهنگ و ارشاد و با حضور جمعیتی نزدیک به ۱۵ هزار نفر برگزار گردید. در این مراسم که هنرمندانی همچون حسین علیزاده، محمدرضا درویشی، همایون شجریان، کیوان ساکت، حمیدرضا نوربخش، علی رستمیان، محمدرضا رستمیان، شروین مهاجر و پژمان طاهری حضور داشتند، گروهی از دانشجویان دانشکدهٔ هنر نیشابور به‌نشانهٔ عزا تعدادی از سازهای خود را کفن‌پوش کرده بودند. گروه موزیک شهر نیشابور در طول مراسم تشییع مارش عزا اجرا می‌کرد. پیکر پرویز مشکاتیان پس از مراسم تشییع و خواندن نماز در مسجد جامع نیشابور، در محوطهٔ بیرونی باغ عطار و در جوار مقبرهٔ عطار نیشابوری به خاک سپرده شد.
